آسیب به هویت شهر با تخریب بافت تاریخی شیراز/ نگرانی ها در مورد لایه‌های باستان‌ شناسی منطقه

بافت تاریخی شیراز در سال‌های اخیر به دلیل برخی فعالیت‌های توسعه‌ای در حریم آستان شاهچراغ مورد توجه قرار گرفته اما حتی موفقیت کنشگران میراث فرهنگی، در ثبت ملی آن نیز نتوانسته است مانع تداوم تخریب این بافت ارزشمند شود. 

در حالی که این منطقه از سال گذشته در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، در روزهای اخیر گودبرداری در آن خبرساز شده است.

متولیان هدف از این کار را ساخت درمانگاه در یک منطقه محروم اعلام کرده‌اند، استانداری فارس هم می‌گوید مجوز آن را صادر کرده است اما کنشگران میراث فرهنگی و نهادهای قانونی مرتبط تاکید می‌کنند که گودبرداری در بافت تاریخی شیراز مجوز نداشته و غیرقانونی است.

چرا گودبرداری در بافت تاریخی شیراز غیرقانونی است؟

ادعاها و برداشت‌های متفاوت در مورد قانونی یا غیرقانونی بودن گودبرداری در بافت تاریخی شیراز، به مصوبه‌ای باز می‌گردد که در سفر استانی هیات دولت به فارس در سال 1400 به تصویب رسید. 

بر اساس این مصوبه، دولت اختیار تصویب طرح ۵۷ هکتاری بافت تاریخی شیراز را از شورای عالی معماری و شهرسازی کشور گرفت و به شورایی در داخل استان فارس سپرد.

مصوبه‌ای که «باطل» شد

در ادامه، کنشگران میراث فرهنگی به این تصمیم، که به مصوبه تفویض اختیار معروف شده بود، اعتراض و شکایتی را در دیوان عدالت اداری ثبت کردند. نتیجه این شکایت هم «ابطال» مصوبه بود. ماجرای اختلاف موجود در مورد قانونی بودن با نبودن گودبرداری در بافت تاریخی شیراز از همین جا آغاز می‌شود. اما چرا؟

مقامات استانداری فارس می‌گویند که محوز احداث این درمانگاه را در بافت تاریخی شیراز، پیش از ابطال مصوبه تفویض اختیار، صادر کرده بودند و پس از آن نیز، شورای عالی معماری و شهرسازی پاسخی به استعلام‌های آنها در مورد این طرح نداده است.

حسین جمشیدی، مدیرکل دفتر فنی استانداری فارس اخیرا در گفتگو با «صدای میراث»، ضمن بیان استدلال‌های بالا گفته است که در مورد موضوع بافت تاریخی شیراز، اختلافی بین استان فارس و شورای عالی شهرسازی و معماری وجود دارد و استانداری نمی‌داند با ابطال مصوبه تفویض اختیار، مجوز درمانگاه نیز باطل شده است یا خیر.

در مقابل، کنشگران میراث فرهنگی معتقدند که این مصوبه از ابتدا غیرقانونی بوده. محمدمهدی کلانتری، بنیانگذار کمپین «نه به تخریب بافت‌های تاریخی کشور»، به ایلنا گفته است که اختیارات شورای عالی معماری و شهرسازی، حتی توسط رئیس‌جمهور قابل تفویض نیست.

به گفته او، پس از ابطال مصوبه تفویض اختیار، مجوز شورای استان نیز باطل شده و تخریب و گودبرداری بافت تاریخی شیراز، اقدامی غیرقانونی و تخلف محرز است.

کلانتری، هدف از آغاز عملیات گودبرداری را در ۳.۵ هکتار از بافت تاریخی شیراز، نه احداث درمانگاه که ساخت صحن جدید و درآمدزایی می‌داند و توضیح می‌دهد، زمین‌های این محدوده به قیمت متری ۷۰۰ هزار تومان از مردم خریداری شده و حالا احداث یک قبر سه طبقه در گورستان صحن جدید، می‌تواند حدود سه میلیارد تومان سودآوری مالی داشته باشد.

در این میان، هدف هر چه باشد، شورای عالی معماری و شهرسازی نیز اقدام به گودبرداری در بافت تاریخی شیراز را غیرفانونی دانسته و اعلام کرده است که استانداری فارس مجوزی در این زمینه دریافت نکرده.

سیاوش آریا، کنشگر میراث فرهنگی نیز در گفتگو با تجارت‌نیوز، تاکید کرده است که گودبرداری در این منطقه ثبت ملی شده، قانونی نیست و به هویت شهر آسیب می‌زند. به گفته او، در سال‌های گذشته تعدادی از خانه‌های ثبت ملی شده یا دارای ارزش تاریخی در شیراز تخریب شدند و حتی اگر در مدت اخیر خانه‌ای آسیب ندیده باشد، گودبرداری نیز نوعی تخریب محسوب می‌شود.

مشروح گفتگو را در ادامه می‌خوانید.

هر گونه ساخت و ساز در آثار ثبت ملی، غیرقانونی است

*برخی کنشگران میراث فرهنگی امیدوار بودند که با ثبت ملی بافت تاریخی شیراز، حفاظت از آن جدی‌تر شود اما به نظر می‌رسد چالش‌ها همچنان ادامه دارد. 

بله، تولیت آستان شاهچراغ در حال گودبرداری در بافت تاریخی به بهانه احداث یک درمانگاه است. اما منتقدان می‌گویند هدف از این اقدام ساخت یک صحن جدید است؛ برخی شواهد احتمال دوم را پررنگ‌تر می‌کند. ضمن اینکه گوبرداری نیز در نیم هکتار در حال انجام است؛ نه در ۳۰۰ مترمربعی که اعلام شده. اما مهم این است که هدف و متراژ هر چه باشد، بافت تاریخی شیراز ثبت ملی شده و هر گونه ساخت و ساز در آن ممنوع است. چنین طرح‌هایی نیز باید با مجوز شورای عالی معماری و شهرسازی و وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی انجام شود و دستگاه‌های استانی در این زمینه اختیاری ندارند.

تخریب هویت تاریخی و آسیب به پیشینه باستان‌شناسی

*این گودبرداری چه پیامدهای منفی‌ای به دنبال دارد؟

هر نوع گودبرداری و ساخت و ساز در حریم و عرضه میراث فرهنگی، هم چشم‌انداز آنها را مخدوش می‌کند و هم به هویت این آثار آسیب می‌زند. در مورد بافت تاریخی شیراز، مسئله از این هم فراتر می‌رود؛ چرا که اینگونه تخریب‌ها و ساخت و سازها، به هویت و شناسنامه شهر آسیب می‌زند. از سوی دیگر، بافت شیراز، پیشینه تاریخی دارد. در نتیجه در دوره‌های مختلف، ساخت‌ و سازهایی در آن انجام شده است که در چندین لایه روی هم، زیر زمین قرار دارند. در عین حال، کاوش‌های باستان‌شناسی دقیقی در منطقه انجام نشده است و گودبرداری به این لایه‌های باستانی و تاریخی آسیب می‌زند. در مواردی دیده شده است که حتی افراد در هنگام ساخت و سازهای معمول و دارای مجوز در خانه‌های واقع در بافت شیراز، به لایه‌های تاریخی باارزشی برخورد می‌کنند. در چنین شرایطی و با وجودی که بهره‌گیری از ماشین‌آلات سنگین و بیل مکانیکی در عرصه و حریم یادمان‌های تاریخی و ملی ممنوع است، اکنون با انتقال اینگونه ماشین‌آلات به عرصه ملی و ثبتی، گودبرداری بسیار ژرفی در حال انجام است. این اقدام به لایه‌های باستان‌شناختی محوطه آسیب شدیدی می‌رساند و برگشت‌ناپذیر است.

تخریب خانه‌‌های ثبت ملی شده در بافت تاریخی شیراز

*مسئله‌ دیگری که در مورد بافت تاریخی شیراز وجود دارد، به تخریب خانه‌های ثبت ملی شده باز می‌گردد. آیا در جریان ساخت و سازهای اخیر نیز چنین اتفاقی رخ داده است؟ 

عمده تخریب خانه‌های ثبت ملی شده یا دارای ارزش تخریبی به سال 1392 تا 1396 مربوط می‌شود اما بعد از آن دوره نیز تخریب‌ها در بافت تاریخی شیراز ادامه داشته است. حتی اگر در جریان اتفاقات اخیر، خانه‌ای آسیب ندیده باشد، گودبرداری در محوطه ثبت ملی شده نیز به معنای تخریب است؛ بافت تاریخی، یعنی هویت فرهنگی شهر. ضمن اینکه اقدامات در حال انجام مجوز هم ندارد. طرحی که برای بررسی به کمیته‌های مربوطه ارسال شده، تاییدیه ندارد. حتی اگر زمانی این شورا، مجوزی را در رابطه با تخریب بافت تاریخی شیراز  صادر کند، باز هم تخلف محسوب می‌شود؛ چرا که این منطقه ثبت ملی است. استانداری نیز ادعا می‌کند که مجوز احداث درمانگاه را صادر کرده است، در حالی که اختیاری در این زمینه ندارد. البته با توجه به افزایش قیمت زمین‌های آن منطقه، بحث‌هایی در مورد ساخت قبرستان و فروش میلیارد تومانی قبرها به مردم مطرح است. به اعتقاد من، اصلا اهمیتی ندارد که هدف از گودبرداری و تخریب‌ها در بافت تاریخی شیراز چیست؛ چه مقصود ساخت درمانگاه یا قبرستان باشد، چه توسعه صحن، مسئله این است که بافت تاریخی شیراز ثبت ملی است و نباید هیچگونه گودبرداری یا ساخت‌و‌سازی در آن انجام شود.

شهرداری، هویت قبرستان تاریخی دارالسلام را از بین برده است

*این روزها، نگرانی‌هایی نیز در مورد قبرستان دارالسلام شیراز وجود دارد و کنشگران میراث فرهنگی معقدند شهرداری به اسم همسان‌سازی، در حال تخریب هویت تاریخی آن است. با توجه به اینکه نگرانی‌ها مشابهی نیز در مورد اجرای طرح‌هایی معروف به هم‌سطح‌سازی در گورستان‌های تاریخی تهران وجود داشت، شرایط اکنون در شیراز چگونه است؟

اجرای این طرح در قبرستان تاریخی دارالسلام شیراز، چند سال پیش با تلاش کنشگران میراث فرهنگی فارس متوقف شد اما متاسفانه به نظر می‌رسد شهرداری به اسم همسان‌سازی بار دیگر در حال تخریب این گورستان است. دارالسلام، پیشینه ۱۲۰۰ساله دارد و حتی سنگ قبرهایی با قدمت بیش از 800 سال نیز در آن یافت می‌شود. چنین اقداماتی، هویت تاریخی قدیمی‌ترین قبرستان دوران اسلامی در کشور را از بین برده و می‌برد. همین طرح نیز غیرقانونی انجام می‌شود؛ چرا که دارالسلام ثبت ملی است و میراث فرهنگی باید جلوی تداوم آن را بگیرد. ارزش یک قبرستان تاریخی از یک سو، به سنگ قبرهای قدیمی آن و نوشته‌ها، طرح‌ها و آثاری که روی آنها ثبت شده است، بازمی‌گردد و از سوی دیگر، به چهره‌های شاخصی که در آن مکان مدفون هستند. بر این اساس، یکسان‌سازی و هم‌سطح‌سازی گورستان تاریخی بی‌معناست. بعید است میراث فرهنگی مجوزی برای این تغییرات صادر کرده باشد و حتی اگر چنین کند هم، غیرقانونی است.