حل معضل آلودگی هوا مستلزم همکاری همه‌ بخش‌های جامعه است

سال‌هاست با آغاز سرما دیگر تنفس هوای پاک هم در بسیاری از شهرهای کشور غیرممکن می‌شود. هرچند طی چند سال گذشته به مدد سوزاندن مازوت در نیروگاه‌ها این آلودگی دیگر فقط مختص فصل پاییز و زمستان نیست. اینکه آلودگی هوا سالانه جان بیش از 40 هزار هموطن را می‌گیرد و بر اساس آمارهای رسمی بیش از 12 میلیارد دلار به کشور خسارت وارد می‌کند یک طرف ماجرا و طرف دیگر آن بی‌توجهی مسئولان و انداختن توپ این بی‌مسئولیتی‌ها به زمین مردم است. 

همیشه وقتی حرف از آلودگی هوا به میان می‌آید اول از همه مسئولان سعی می‌کنند از مردم به خاطر استفاده از وسایل نقلیه شخصی گلایه کنند اما در این بین هیچ مسئولی در مورد اینکه بنزین تولید داخل کیفیت مناسبی ندارد یا کمبود وسایل نقلیه عمومی یکی از دلایل عمده استفاده افراد از وسایل نقلیه شخصی است حرفی نمی‌زند. 

تایید مرگ سالانه 40 هزار نفر بر اثر آلودگی در مطالعات دانشگاهی 

علیرضا پرداختی، استاد محیط زیست دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز با اشاره این مطلب که وزیر بهداشت اعلام کرده آلودگی هوا سالانه باعث مرگ ۴۰ هزار نفر می‌شود، می‌گوید: «یکی از راهکارهای ارزیابی ریسک سلامت آلاینده‌های هوا تخمین میزان میزان مرگ‌ومیر ناشی از حضور ذرات معلق در هواست. طی یکی دو دهه‌ گذشته دانشکده‌ محیط زیست دانشگاه تهران چند مطالعه‌ جدی در این خصوص انجام داده است. با استفاده از مدل‌های مختلف AirQ و AirQ Plus میزان مرگ‌ومیر و کاهش عمر به‌ دلیل حضور ذرات معلق را برآورد می‌کنند. در مطالعات پیشین عدد ۴۰ هزار به‌ دست آمده بود.»

ذرات معلق وارد سیستم تنفسی می‌شوند و مشکلات تنفسی ایجاد می‌کنند

علیرضا پرداختی درباره‌ ذرات معلق در هوا توضیح می‌دهد: «یکی از دسته‌بندی‌های آلاینده‌های هوا تقسیم به دو گروه آلاینده‌های گازی و ذرات معلق است. ذرات معلق را بر مبنای اندازه‌شان دسته‌بندی می‌کنیم. ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون وارد سیستم تنفسی می‌شوند و مشکلات تنفسی نظیر آسم و… را ایجاد می‌کنند. در دهه‌ 90 میلادی مشخص شد ذرات کوچک‌تر از دو و نیم میکرون می‌توانند به عمق سیستم تنفسی نفوذ و کیسه‌های هوایی ریه را تخریب کنند. علاوه بر این، آلاینده‌های فرار و نیمه‌فرار و فلزهای سنگین متصل به ذرات معلق وارد بدن می‌شوند و تندرستی را تهدید می‌کنند.»

برخی ذرات معلق در هوا مانند کلسترول در دیواره‌ عروق رسوب می کنند

او می‌افزاید: «ذرات معلق با اندازه‌ کمتر از یک‌دهم میکرون مانند مولکول‌های گازی از جداره‌ کیسه‌های هوایی ریه عبور می‌کنند و وارد سیستم قلب و عروق می‌شوند. این ذرات معلق می‌توانند مانند کلسترول در دیواره‌ عروق رسوب کنند و موجب سکته‌های قلبی و مغزی و… شوند.»

اثر آلاینده‌های هوا بر بیماری‌های سرطانی و غیرسرطانی 

علیرضا پرداختی ادامه می‌دهد: «ذرات معلق همراه با خودشان آلاینده‌های متفاوتی را وارد بدن انسان می‌کنند. علاوه بر رسوب در رگ‌ها، بسیاری از این آلاینده‌های آلی نظیر بنزن و نفتالین و بنزوای‌پیرین ضریب شیب سرطانی دارند یعنی به‌ عنوان عوامل سرطان‌زا شناسایی شده‌اند. گروهی از آلاینده‌های آلی در بروز بیماری‌هایی به‌جز سرطان نیز نقش دارند.»

او اضافه می‌کند: «گروهی دیگر از آلاینده‌های موجود در اتمسفر فلزات سنگین هستند؛ ذراتی نظیر سرب، کادمیوم، کروم، نیکل و آرسنیک. اینها می‌توانند از منابع مختلفی در اتمسفر منتشر شوند. برای مثال در شهر تهران این آلاینده‌‌ها بیشتر از وسایل حمل‌و‌نقل انتشار می‌یابد. موتور وسایل نقلیه از آلیاژهای مختلف فلزی ساخته شده‌اند و بر اثر فرسایش و ساییدگی ناشی از حرکت پیستون درون سیلندر، همراه با آلاینده‌های گازی از اگزوز خارج می‌شوند. به خاطر حذف سرب از بنزین‌ها غلظت این آلاینده کاهش یافته است اما به دلیل استفاده از این فلز در بدنه‌ موتور کماکان مقداری سرب وارد اتمسفر می‌شود. سرب می‌تواند در مغز استخوان تجمع یابد و در اتصالات بین سلول‌های عصبی اختلال ایجاد کند.»

فصل سرد و یادآوری آلودگی هوا برای مسئولان

علیرضا پرداختی بحث درباره‌ رویکرد مناسب در برخورد با مشکل آلودگی هوا را این‌گونه آغاز می‌کند: «در فصول سرد وارونگی تشعشعی و وارونگی فروکشی رخ می‌دهد. وارونگی هوا باعث گیر افتادن آلاینده‌ها در ارتفاع کمتر می‌شود و غلظت آلودگی در سطح زمین را افزایش می‌دهد. بیش از ۲۰ سال است که با فرا رسیدن فصل‌های سرد سوالات تکراری از متخصصان آلودگی هوا پرسیده می‌شود و جواب‌ها پس از چند ماه فراموش می‌شوند. متخصصان مختلف در صداوسیما درباره‌ این مساله حرف‌های علمی و تکراری می‌زنند ولی هیچ عملی رخ نمی‌دهد و کماکان مشکل آلودگی هوا پابرجاست و شدت می‌یابد. در رویکرد فعلی جز تغییرات جوی و نزولات جوی راهکار دیگری اجرایی نشده است.»

رفع مشکل آلودگی هوا موضوعی همگانی است

علیرضا پرداختی توضیح می‌دهد: «برای رفع آلودگی هوا همکاری میان چند سازمان مثل سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت صمت و ارگان‌هایی مانند شهرداری و… ضروری است. باید میان بخش‌های مختلف همکاری شکل بگیرد. جالب است که در دهه‌ ۶۰ میلادی شهر لس‌آنجلس با معضل آلودگی هوا مواجه بود و با ایجاد هماهنگی‌های لازم و قانون‌گذاری درست مشکل حل شد. برنامه‌ریزی به شیوه‌ای انجام شد که ارتباط موثر میان سازمان‌ها و موسسات و مردم برقرار می‌کرد. امروزه به‌رغم افزایش چندبرابری جمعیت و خودروها آلودگی هوا در آن شهر کاهش یافته است.»

برای رفع آلودگی هوا مجموعه‌ای از اقدامات لازم است

او اضافه می‌کند: «وزارت نفت باید در خصوص تولید و تامین سوخت مناسب و استاندارد دست به عمل بزند. وزارت صمت باید برای در دسترس قرار گرفتن خودروهای کم‌مصرف و میزان تولید کمتر آلودگی تدبیری بجوید. لازم است بر مبنای چرخه‌های رانندگی شهری و استانداردهای جهانی اقدامات مورد نیاز انجام شود و شهرداری‌ها با ایجاد مسیرهای مناسب حمل‌ونقل و بهبود وضعیت مسیرها و گذاشتن عوارض‌های مناسب همکاری کنند. اینها کار یک نفر نیست. مجموعه‌ای از قوانین و اقدامات لازم است.»

چگونگی تامین مالی مقابله با آلودگی هوا قابل‌ توجه است

علیرضا پرداختی می‌گوید: «مردم هم باید به قوانین و وظایف‌شان در خصوص کاهش آلودگی هوا پایبند باشند. تعمیر و نگهداری از وسیله‌ نقلیه‌ شخصی، استفاده‌ بیشتر از حمل‌ونقل عمومی و تک‌سرنشین نبودن خودروها نمونه‌هایی از اقدامات توصیه‌شده به مردم هستند. طبیعی است که بخشی از هزینه‌های کاهش آلودگی از بودجه‌ عمومی کشور تامین می‌شود اما بخشی از هزینه‌ داشتن اتمسفر پاک هم بر عهده‌ شهروندان ساکن هر شهر است. برای مثال نباید از سهم مناطق محروم برای کاهش آلودگی کلان‌شهری مثل تهران استفاده کرد.»

خسارت‌های ناشی از آلودگی هوا بر جامعه اعمال می‌شود

علیرضا پرداختی ادامه می‌دهد: «قسمتی از خسارت‌های ناشی از آلودگی هزینه‌هایی است که بابت سلامت و بهداشت مردم پرداخت می‌شود. بخش دیگر این خسارت‌ها هزینه‌های اقتصادی است که غیرمستقیم بروز می‌یابند. از نمونه‌های آثار غیرمستقیم می‌توان به تعطیلی مدارس و بانک‌ها و دیگر موسسات، ناکارآمدی و پایین آمدن بهره‌وری کارمندان به دلیل آسیب‌پذیری در برابر آلاینده‌ها و… اشاره کرد.»

او می‌افزاید: «نیازی نیست دوباره چرخ را اختراع کنیم. نگاه کردن به تجربه‌های موفق در دنیا کافی است. باید دید در نقاط دیگر دنیا در برخورد با آلودگی هوا چه اتفاقی رقم خورده است و همان مسیر موفق طی شود. ما هم می‌توانیم همان مسیر موفق را طی کنیم. برخورد با مساله‌ آلودگی هوا به درآوردن اتومبیل بزرگی از درون چاله می‌ماند؛ به زنجیر نیاز است و تمام حلقه‌های این زنجیر باید وظیفه‌شان را انجام دهند. تمام ارگان‌هایی که در رفع آلودگی مسئولیتی دارند باید به وظایف‌شان پایبند باشند.»

سهم مسئولیت و هزینه‌ عدم پایبندی به آن مشخص باشد

علیرضا پرداختی ادامه می‌دهد: «باید در قدم‌های اول ارتباط موثر شکل گیرد و تضمین اجرایی برای برنامه‌ریزی‌ها و قوانین وجود داشته باشد. تصویب قانون کافی نیست. قانونی خوب است که قابل‌ فهم و دارای قابلیت به‌روزرسانی باشد و اجرای آن تضمین شود. همچنین باید مشخص شود که جریمه‌ رعایت نکردن قوانین و بی‌مسئولیتی چقدر است. جریمه‌های مذکور باید به قدری بازدارنده باشند که اجرای تکالیف برای هر بخش توجیه شود.»

به‌ نظر می‌رسد هزینه‌ سر باز زدن از تکالیف کمتر از هزینه‌های واقعی ناشی آلودگی هواست. علیرضا پرداختی درباره‌ این موضوع می‌گوید: «در کشور قوانین خوب زیادی داریم اما به آنها عمل نمی‌شود. هزینه‌ اجرا نکردن قوانین و عمل نکردن به مسئولیت‌ها بازدارنده نیست. مدیران دلیلی نمی‌بینند که نگران عمل نکردن به وظایف‌شان باشند و مردم هم در رابطه با این مساله با هزینه‌های بازدارنده روبه‌رو نیستند. بخشی از این هزینه‌ها عوارض تردد شهری، مالیات و قیمت سوخت است. من متوجه بحث درآمد سرانه‌ مردم و نابسامان بودن اوضاع اقتصادی هستم، منظورم این است که به‌ نظر می‌رسد برآوردی از هزینه‌های واقعی وجود ندارد و این موضوع بی‌اهمیت تلقی می‌شود.»

وضعیت امروز آلودگی هوا نتیجه‌ بی‌مسئولیتی است

علیرضا پرداختی می‌گوید: «ارگان‌ها میان خودشان هماهنگی ندارند و با هم در ارتباط نیستند. التزامی به اجرای قوانین وضع‌شده وجود ندارد و به دلیل معضلات سیاسی قوانین شکسته می‌شوند. مسئولان تکالیف‌شان را به مردم برمی‌گردانند و مردم هم متعاقباً مسئولیت را به مدیران واگذار می‌کنند. همه از زیر بار مسئولیت شانه خالی می‌کنند»

تمام حلقه‌های زنجیر اجتماعی باید در کنار هم قرار بگیرند

علیرضا پرداختی بحث را چنین پایان می‌دهد: «ارگان‌های مربوطه و بقیه‌ افراد جامعه باید دست به دست یکدیگر دهند و همکاری کنند. بی‌فایده خواهد بود اگر هر بخشی در اجرای مسئولیت خود کوتاهی کند. مردم و مدیران عادت کرده‌اند مسئولیت را مدام به طرف مقابل نسبت دهند. افزایش کیفیت سوخت و اتومبیل‌ها، قیمت‌گذاری واقعی، اصلاح رفتارهایی که آلودگی را سبب می‌شوند و قانون‌گذاری صحیح و دیگر اقدامات در کنار هم مشکل را حل می‌کنند. ضعیف عمل کردن در هر بخش کل فرایند حل مشکل را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. راهکار خروج از وضعیت کنونی آلودگی هوا این است که مثل زنجیر عمل کنیم.»